Een gelukzalige glimlach verschijnt op het gezicht van de oude Sir Moses Montefiore. In zijn Rolls Royce-achtige koets hobbelt hij over Jaffa Street met al zijn gaten en kuilen. Het ongemak dringt niet echt tot hem door. Nee, dat heeft niets met ouderdom te maken, maar hij heeft vooral oog voor de wereld om hem heen. Een wereld die blijft veranderen. Links en rechts ziet de Brit nu, in 1875, huizen die hij bij zijn vorige bezoek nog niet zag. De bouwvaart zit er duidelijk goed in.
Hij denkt terug aan de jaren rond de bouw van ‘zijn’ Mishkenot Sha’ananim. Hoe moeizaam dat allemaal ging en de weerstanden die hij met veel moeite, en vooral geld wist te overwinnen. Vanuit zijn riante koets ziet hij een nieuwe wereld ontstaan. Kalm neemt hij de veranderingen tot zich. De bijna honderdjarige veert op als hij tussen allerlei nieuwe bouwsels door een synagoge ziet staan.
“Wat is dit? Wat gebeurt hier?”, vraagt hij aan een van zijn mede-reizigers. “Dit, Sir Moses, is de nieuwe wijk Nahalat Shiva. Inmiddels wonen hier al vijftig families”, is het feitelijke antwoord. Dat is een mooi getal maar voor de filantroop boeit vooral de aanblik van die synagoge, de allereerste die is gebouwd buiten de muren. Hij laat de symboliek grondig tot zich doordringen. Op deze plek een synagoge betekent dat mensen hier echt leven en, nog belangrijker, hier zullen blijven.
De synagoge die de Sefardische weldoener ziet is de Nahalat Ya’akov Synagoge. Deze is in 1873 opgericht voor de Azkenazische gemeenschap. U weet wel, diezelfde gemeenschap die ooit en lang zeer huiverig was om hier te gaan wonen. Onderhand zijn veel rabbijnen overstag en steunen openlijk de stichting van nieuwe wijken.
Inmiddels is het enthousiasme dusdanig dat ook zeer prominente rabbijnen een lapje grond aanschaffen buiten de muren. Een van hen is rabbijn Shaag. Zijn stukje land blijkt al gauw een goudmijntje. Een prima keuze dus van deze rabbinale grondspeculant. De stijgende grondprijzen zorgen ervoor dat hij financieel snel binnen kan lopen. Nu verschijnen er al winkeltjes en dat zal alleen maar toenemen. De perfecte noodsprong uit de armoede.
Het kan niet anders dan het vooruitzicht van enorme rijkdom, na een leven van soberheid en zelfbeperking, hem een gelukkig man maakt. Logisch, zult u wellicht denken vanuit de huidige tijd waar rijkdom altijd financieel van aard is. Shaag denkt enigszins anders. Met angst en beven neemt hij die oplopende grondprijzen waar. Dit gaat helemaal de verkeerde kant op! Hij grijpt stevig in. Vliegensvlug gaat hij over tot verkoop van de grond, ver onder de hoge prijs die gangbaar is. Shaag’s kinderen kunnen slechts zwijgzaam toekijken hoe hun vader afstand doet van hun aanstaande rijkdom.
Zijn zoon vraagt hem voorzichtig waarom hij die lap grond verkoopt op het moment dat de grondprijzen dagelijks verder stijgen. “Het is precies om die rijkdom”, antwoordt het superieur morele kompas van velen. “Ik ben bang dat mijn kleinkinderen welvarend worden en het is een bekend feit dat de gevaren van rijkdom veel groter zijn dan de gevaren van armoede!” En met dat antwoord moet zoonlief het doen. Niet veel later gaan de prijzen volledig door het dak, en de familie Shaag leeft nog lang in armoede.
Een Poolse collega van Shaag heeft hele andere redenen om de blik buiten de oude stad te richten. Heel zijn leven loopt hij al zwaar ademend en hoestend door het zwaar vervuilde Jeruzalem. De lucht is daar zo bezwangerd van smerigheid en de dampen van houtkachels dat deze Poolse astmapatiënt zijn leven besluit voort te zetten in Nahalat Shiva. Daar voelen zijn longen als die van een jonge atleet. Een wandeling over Jaffa Straat gaat hem nu makkelijk af.
Zijn volgelingen zien een herboren rabbijn. Niet langer hoeft hij gierend en piepend te happen naar lucht wanneer hij er een volzin wil uitgooien. Velen snappen zijn boodschap: leven buiten de muren is veel gezonder. Voor veel mensen is gezondheid een zeer belangrijk argument na de dodelijke cholera uitbraak van 1866.
Die uitbraak is voor een van de oprichters van Nahalat Shiva de grote drijfveer om tegen alle klippen op te gaan bouwen buiten de muren. De jonge Yoel Moshe Salomon verliest tijdens die uitbraak zijn moeder, vader en grootouders. Zelf overleeft hij op het nippertje de ziekte. Al snel ontstaat zijn levensmoto: ‘De enige manier om in de toekomst deze ellende te voorkomen is om ervoor te zorgen dat men buiten de oude stad gaat wonen’.
Hij hoort de verhalen van mensen die reeds eerder die gewaagde stap hebben gezet. Ja, ze hebben allemaal gehoord van de cholera uitbraak in de Oude Stad, maar bij hun is helemaal niemand door de epidemie geraakt. Voor Salomon een extra stimulans om voor eens en altijd te ontvluchten aan de gevaren van de Oude Stad. “Mensen dachten dat we gek en wreed waren”, zal hij later zeggen over die eerste jaren. Dat het exacte tegendeel waar is zal hij spoedig bewijzen. Iets bewijzen richting een koppige, eigenwijze en volgzame bevolking van de Oude Stad is verre van simpel.
De mensen die daar angstvallig blijven wonen zijn namelijk volledig afhankelijk van giften en allerlei andere vormen van, financiële, ondersteuning. Een van de voorwaarden om die steun te krijgen is dat ze moeten blijven zitten waar ze zitten, net zolang totdat ooit de Messias komt.
Salomon en zijn kompaan Yosef Rivlin zien het niet zitten dat iedereen tot minimaal 2022 daar blijft zitten. Die hele afhankelijkheid van die verstikkende wurggreep van de liefdadigheid is hun een doorn in het oog. Bij een volgende epidemie zullen weer honderden ten onder gaan. Bovendien versterken de Arabieren die wurggreep door bij schaarste (van bijvoorbeeld graan of water) de prijzen enorm te verhogen, tezamen met de huurprijzen, zeker voor hen die het lef hebben te klagen.
Dat de Arabieren hiermee de joden tevens prikkels geven om toch de Oude Stad te verlaten dringt op dat moment niet tot hun korte termijn hersens door. Ze willen helemaal niet dat joden vertrekken, want ze zorgen voor een zekere stroom van inkomsten. De Arabieren steunen en sponsoren naar hartenlust allerlei aanslagen op de joden die buiten de muren leven. De boodschappen moet immers helder zijn: ‘Ik zweer je jongen, doe dat niet. Echt, ik zweer je, het is daar buiten lévensgevaarlijk.”
Maar ja, hoe doorbreek je die afhankelijkheid. Een aantal jaren eerder heeft Montefiore met mijn windmolen een eerste aanzet gegeven om onafhankelijk te worden van de Arabieren die telkens zeer goed de voordelen van schaarste begrijpen. Dankzij die molen is men in zijn wijk voor brood inmiddels onafhankelijk. Iets dergelijks willen Salomon en Rivlin ook voor Nahalat Shiva verzinnen. Alleen maar huizen bouwen is niet voldoende.
Ze richten hun blik op een landje ergens heel ver weg aan de Noordzee. De succesvolle landbouw aldaar is zelfs bekend in Palestina (we leven nog onder de Ottomanen, weet u nog?). De naam van dat landje? Nederland. Rivlin neemt contact op met Amsterdam om te kijken wat er zoal mogelijk is. Uiteindelijk reizen er tien Hollandse runderen af naar Nahalat Shiva. Hiermee zorgen Rivlin en co ervoor dat de bewoners voor hun zuivelproducten niet langer afhankelijk zijn van de Arabische grillen. De productie van de koeien blijkt echter al snel niet zo hoog te zijn als in Nederland. Het klimaat is in Jeruzalem ietwat lastiger. Maar iets is beter dan niets en je moet toch ergens beginnen.
Ondanks al deze ontwikkelingen blijven de bewoners afhankelijk van de markten in de Oude Stad. Deze is op zich niet super ver verwijderd van Nahalat Shiva, maar het blijft een stevige tippel met alle boodschappen over een terrein dat hobbelig en zanderig is en behoorlijk glooiend. Om maar niet te spreken over de hitte tijdens de lange zomermaanden. Ook hier verzinnen beide heren een oplossing. Er komt een pendeldienst die een paar keer per dag heen en weer tussen Nahalat Shiva en de Jaffa Poort rijdt. Super handig natuurlijk voor de dagelijkse boodschappen, waarbij het argument vervalt dat boodschappen doen een groot probleem is.
Bijkomend voordeel is dat de soms nog wat huiverige bewoners van de Oude Stad makkelijk kunnen komen gluren in Nahalat Shiva. Ze stellen daar met eigen ogen vast dat het leven daar wel leefbaar is, zonder de promo praatjes van de stichters. Vrij snel stromen nieuwe bewoners naar Nahalat Shiva, tot de inmiddels 50 families die Montefiore vanuit zijn koets ziet.
Het ontluikende succes van de wijk is voor Yoel Moshe Salomon het startsein om zijn grotere ambities verderop in Palestina te ontplooien. Niet dat hij Nahalat Shiva verlaat. De rest van zijn leven heeft hij daar een huis waar ook zijn nazaten in zullen bivakkeren. Salomon’s plannen reiken ver buiten Jeruzalem. Hij en een aantal mede avonturiers zetten hun zinnen op een plek in centraal Palestina. De plek is echter omgeven door moerassen en heuvels. Al met al visueel behoorlijk afschrikwekkend. Het is daar dusdanig vreselijk dat zijn mede-strijders snel afhaken.
Het is daar niet alleen leeg, maar ook stil. Doodstil. Het meest opvallend is dat er zelfs geen vogel is te horen. Zijn kompanen weten meteen: deze stilte duidt op de aanwezigheid van cholera. Wegwezen! Salomon, die de gevolgen van cholera maar al te goed kent, blijft. Hij voelt dat dit de perfecte plek is. Terwijl de anderen alweer op weg zijn naar hun veilige huis maakt Salomon zich op voor de nacht. Helemaal alleen in totale duisternis en stilte tussen de moerassen.
Tegen zonsopkomst ontwaakt Salomon. De herrie om hem heen trekt hem uit zijn diepe slaap. Het duurt even voordat hij beseft wat hij hoort. Dan opent hij zijn ogen en ziet om hem duizenden vogels die elkaar allemaal proberen te ‘overtsjilpen’. Overal vliegen en zitten vogels. Zijn voorgevoelens blijken dus wel degelijk te kloppen. De berichten dringen door tot in Jeruzalem en niet veel later verschijnen daar weer de helden-op-sokken. Ja, dit avontuur durven ze nu wel aan. Een avontuur dat eindigt in de stichting van Petah Tikva in 1878, inmiddels de vijfde stad van Israel.
En dan in 1970 klinkt de naam van Yoel Moshe Salomon uit menig radio speaker in Israel. Zanger Arik Einstein scoort een acute evergreen met ‘Habalada al Yoel Moshe Salomon’. Het nummer vertelt het heroïsche verhaal van Salomon, waarmee zijn aanzien nog verder groeide. Het nummer van de zanger, met een status vergelijkbaar hier met Boudewijn de Groot, is nog steeds zeer regelmatig te horen op de Israëlische radio. Inderdaad, het land weet zijn helden goed te eren.
Maar uhh, leuk en aardig allemaal, maar wat heeft dit met Nahalat Shiva en zo te maken? Feitelijk niets eigenlijk, maar het toont aan met welk een onverzettelijkheid de stichters te werk gaan. Door heel Palestina en Jeruzalem. En waar Salomon zijn Petah Tikva sticht, blijft Rivlin in Jeruzalem en om de ene na de andere wijk op te richten.
Deze ietwat gemankeerde omweg zorgt ervoor dat ik opnieuw terugkeer bij het begin van deze blog: Moses Montefiore en de allereerste synagoge buiten de Oude Stad. Het gelukkige feit doet zich voor dat ik ook oog in oog kom te staan met deze synagoge. Nu ik echter zoveel omwegen heb bewandeld in deze blog bewaar ik dat voor de volgende. Met daarin ook het verhaal van verval, prostitutie, sloopplannen en glorieuze herrijzenis van Nahalat Shiva.
Wat een leuk en leerzaam verhaal